O nama
U prvoj polovini XIX veka Srbi u Vojvodini bili su pod tuđinskom vlašću. Pronalaženi su različiti načini da se tradicija i duhovnost srpskog naroda čuva i očuva. A kada su se ozbiljnije počele pojavljivati srpske knjige, novine i časopisi nametnulo se razmišljanje o tome kako da one dođu u što više ruku, kako narod što više da ih čita.
U to vreme čitaonički pokret koji je u osnovi nacionalni zahvata celu Evropu, pa i ove krajeve. Njegov važan zadatak bio je buđenje nacionalne svesti, da se što više pomogne narodnost i upozna književnost, a u isto vreme i načini mesta svetlosti "Prosvete". I zato su i ovde Čitaonice radosno pozdravljene, a na njih se gledalo kao na nove srpske "hramove prosvete". Naročito se učeća i napredna omladina radovala takvim ustanovama. A rodoljuba koji su uočavali takav značaj Čitaonice bilo je i u ovoj sredini, pa je samim tim puta i načina za njihovo osnivanje izvesno bilo. U takvoj atmosferi i sa tim zadacima formirana je Čitaonica srpska u Novom Sadu.
Svoju časnu misiju duhovnog ognjišta vojvođanskog Srpstva, srpska Čitaonica u Novom Sadu započela je odmah po svom osnivanju. Naime, posle odgovarajućih priprema, 23. septembra 1845. godine, u zgradi Grčke škole (sadašnje zgrade u Grčkoškolskoj ulici br. 3), kada je održan sastanak na kome su primljena pravila društva i izabrana uprava. Za privremenog predsednika izabran je Jovan Rajić mlađi, istaknuti pravnik i profesor liceja, za potpredsednika Platon Jevremović, paroh Sabone crkve, a za sekretara Radivoje Stratimirović. grckoskolska
Činjenica je da se postojanje Srpske čitaonice u Novom Sadu po nekim izvorima vezuje i za 1838. i 1839. godinu. Naime, u Novom Sadu je tih godina davalo predstave takozvano "leteće pozorišno društvo". Te predstave priređivane su u korist Čitaonice. Postoji takođe i opis izgleda Čitaonice srpske u Novom Sadu iz 1842. godine. Međutim, Gradska biblioteka koja radi na tradiciji Srpske čitaonice u Novom Sadu priklonila se 23. septembra 1845. godine kao svom rođendanu, budući da za njega ima izvone dokumente.
Organizovanje Srpske čitaonice u Novom Sadu omogućeno je dobrovoljnim prilozima građana i uglednih ljudi iz drugih srpskih krajeva, prikupljenih na balovima koji su za ovu svrhu i organizovani. Ovdašnja srpska štampa registrovala je dva "toržestvena bala". Prvi je održan na novosadskom strelištu 14. avgusta 1844. godine, sa ciljem da se osnuje Srpska čitaonica u kojoj bi se "mila braća Srbi cvijeće mudrosti, najveće mudrosti i prosvete sabirali a sa drugom svojom braćom Slovjanima bolje se upoznali moći". Ova zabava je bila čisto srpska i u njoj je velikog učešća uzela tadašnja novosadska srpska omladina, svo srpsko plemstvo Vojvodine, kao i engleski konzul iz Beograda.
Septembra 1845. godine priređen je drugi bal koji je omogućio osnivanje Čitaonice. Posle izbora uprave Čitaonice ona je otvorena 27. septembra te godine u gostionici "Kod fazana" (na mestu te gostionice je sada Muzička škola u Njegoševoj ulici). Pročitana su imena priložnika i pokrovitelja Čitaonice. Utvrđeno je da je osnovan fond Čitaonice od 2000 forinti i 1000 knjiga. Osnivačkom skupu je prisustvovao i mitropolit Josif Rajačić.
Čitaonica odmah počinje da razvija nacionalni duh. Na samom otvaranju istaknuto je da Srbi žele da im se prizna narodnost i zato osnivaju Čitaonicu kako bi u njoj mogli da dobijaju i čitaju srpske knjige i novine. A sam neposredni povod za njeno osnivanje je uvođenje mađarskog jezika za zvanični umesto latinskog. To su Srbi shvatili kao opasnost za svoj jezik i svoju nacionalnu nezavisnost, pa su stoga i pristupili formiranju Srpske čitaonice kao jedne od brana u čuvanju svoje narodnosti i identiteta. Nema sumnje da je čitaonica srpska u Novom Sadu umnogome delila sudbinu svog naroda. U njenoj bogatoj istoriji vidljivo je stoga nekoliko perioda. Prvi traje od osnivanja do 1848-1849. godine, do čuvene Bune, kada je Novi Sad juna meseca bombardovan i kada je i Čitaonicu zadesila ista sudbina kao i ceo grad, pogotovo njegov srpski deo. Naime, Čitaonica je razrušena i dugo je trebalo do obnavljanja njenog rada.
jovan hadzicOvaj period je značajan i po tome što je od maja meseca 1847. godine na čelu Čitaonice bio Jovan Hadžić-Miloš Svetić, znamenita figura srpske kulture i duhovnosti toga doba. Posle Bune, dugo je trebalo da Novi Sad u svakom pogledu, pa i duhovnom, bude spreman za nove uzlete. Tek krajem pedesetih godina prošlog veka, pre svega zahvaljujući zalaganju iznetom na stranicama "Srpskog dnevnika", ponovo se zagovara potreba obnavljanja čitaoničkog rada. Jovan Hadžić-Miloš Svetić, kao još uvek legitimni predsednik čitaonički, nije bio za njeno obnavljanje, i ti pokušaji su potrajali. Tada, međutim, na političku pozonicu vojvođanskog srpstva krupnim koracima stupa njen najmarkantniji predstavnik dr Svetozar Miletić. Koristeći energične zahteve članstva čitaonice da se obnovi njen rad i potvrdu Ustava Čitaonice od strane C. Kr. srpsko-banatskog namesništva u Temišvaru, 22. decembra 1860. godine, stvorio je pretpostavke da ona nastavi svoj rad. Zbog toga, na zahtev većine članova, održana je 2. marta 1861. godine Skupština čitaonice, na kojoj je Jovan Hadžić podneo ostavku. Za predsednika Čitaonice izabran je dr Svetozar Miletić, a za sekretara Jovan Jovanović Zmaj, već afirmisani i priznati pesnik.
Dolazak ova dva velikana na čelo Čitaonice otvorio je najsvetlije stranice njene istorije. Ona odmah postaje središte kultunog, i ne samo kultunog života Srba u Vojvodini. Iste te, 1861. godine, 16. jula, Čitaonica je formirala Srpsko narodno pozorište, najstariji profesionalni teatar kod Srba i time vratila dug glumištu "diletantskim pozorišnim trupama" koje su ranije davale predstave u njenu korist. U krilu Čitaonice osnovano je 1867. godine prvo Srpsko pevačko društvo, koje je uz sve poteškoće u svom radu dalo snažan pečat delatnosti Čitaonice. Ovo društvo često je imenovano i kao čitaoničko pevačko društvo i umnogome je obogaćivalo rad Čitaonice, a u nekim periodima imalo je snage da gotovo samostalno nosi njene aktivnosti, u razdoblju pred kraj prošlog i na samom početku ovog veka, sve do izbijanja Prvog svetskog rata. Mnoge aktivnosti Čitaonice i Ujedinjene omladine srpske bile su krajnje praktične prirode. Tako je bilo i kod formiranja "Društva za radinost" 1867-1868. godine. svetozar miletic
Izvesno je dakle da Čitaonica ima, lepih zasluga i za celo srpstvo. Ona je dugo zbog svoje ekonomske snage i usvojenih pravila bila sedište kultunog života i osnivač mnogih zavoda i ustanova. Tako je 17. oktobra 1873. godine u njenim prostorijama osnovano "NOVOSADSKO SRPSKO KOLO". U njoj su se održavali i javni sastanci Srba zanatlija Novosađana, deoničara prve Bačke trgovačke i prometne Banke, u Novom Sadu, Skupštine jačačkog, veslačkog i vatrogasačkog društva. Srpske devojke u Novom Sadu obrazovale su pod zaštitom Čitaonice Devojačko i omladinsko kolo. Ta mladež sastajala se nedeljom u Čitaonici. Iako je bila po imenu srpska, Čitaonica je bila otvorena za sve građane, bez obzira na veru i naciju, koji su živeli u Novom Sadu. U isto vreme ona je od 1905. godine postala prva Ustanova društvena u Srba s ovu stranu, u kojoj su što se prava i dužnosti tiče izjednačeni muški i ženski članovi. Čitaonica je dala svoj doprinos i kod formiranja ženske čitaonice "POSESTRIME".
U čitaonici je bio razvijen kultuno-zabavni život. Održavalo se nebrojeno mnogo beseda, sela i zabavnih večeri. Prednjačila je u aktivnostima kada je trebalo obeležiti kakav važan događaj. Ovako široko polje rada Čitaonice i sve ličnosti koje su za nju kao članovi bile vezane zasiguno su joj pribavili izuzetno ugledno mesto među ustanovama kulture celog srpskog roda.
I zbog nje se šezdesetih godina XIX veka govorilo, da je Novi Sad glavna srpska varoš jer od 16.000 stanovnika, 9.000 je Srba, a sa drugim Slovenima 12.000. U to vreme Novi Sad ima srpsku episkopsku stolicu, veliku gimnaziju, književno društvo Maticu, društvo pozorišno i čitaonicu.
Kada je izbio Prvi svetski rat i Novosadska Srpska čitaonica morala je da deli zlu sudbinu sa ostalim srpskim ustanovama. Sva njena imovina uključujući i arhivu uništena je. Zato, mi o njenim aktivnostima, znamo pre svega preko novinskih tekstova i zabeleški. Gotovina čitaonice deponovana je kod Srpske gimnazije novosadske, sa kojom ova Ustanova ima izuzetno dugotrajne i čvrste veze. Po oslobođenju i ujedinjenju Vojvodine sa maticom zemljom, Srbijom, 1918. godine, Čitaonica je obnovila svoj rad već tokom 1919. godine. Moralo se početi iznova sa nabavkom knjiga, časopisa i drugog neophodnog materijala.
U oslobođenoj zemlji, Čitaonica gubi, što je sasvim razumljivo, onu ulogu koju je imala kada je srpski narod u Vojvodini vodio borbu za svoju nacionalnu slobodu i nezavisnost, i svoj rad usaglašava "sa duhom vremena i promenjenim prilikama".
Za vreme okupacije od 1941-1945. godine, Čitaonica je nastojala da održi aktivnosti i svoj duh.Najznačajniji kulturno-književni događaj u okupiranom Novom Sadu organizovala je upravo Srpska čitaonica novosadska, 28. marta 1943. godine. Ona je u Svečanoj sali Srpske pravoslavne crkvene opštine, uz prisustvo najuglednijih ljudi toga vremena, među kojima su bili i episkop g. dr Irinej i inž. Daka Popović, bivši ministar i ban, ugostila književnika g. dr Svetislava Stefanovića, tadašnjeg predsednika Srpske književne zadruge, koji je održao predavanje o srpskoj kulturi.
Svoju individualnost Čitaonica čuva do 1958. godine, kada objedinjavanjem sa bibliotekom "Đura Daničić", rejonskim bibliotekama grada, a nešto kasnije i pozajmnim odeljenjem Biblioteke Matice srpske, poprima oblik i način delovanja koji i danas ima kao Gradska biblioteka u Novom Sadu, jedna od najvećih javnih biblioteka pozajmnog tipa u celoj zemlji.
